Plany miejscowe, wraz z innymi przepisami, wpływają bezpośrednio na sposób wykonywania prawa własności nieruchomości. Przy ich tworzeniu szczególną uwagę poświęca się ochronie zabytków nieruchomych objętych formami ochrony zabytków oraz ujętych w wojewódzkiej lub gminnej ewidencji zabytków.
Ustalenia dotyczące ochrony zabytków w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego stanowią jedną z form ochrony zabytków wskazanych w ustawie z 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Realizowane jest to poprzez wyznaczanie stref ochrony konserwatorskiej, które obejmują obszary podlegające określonym ograniczeniom, zakazom i nakazom, mającym chronić znajdujące się tam zabytki.
Ochrona zabytków w planowaniu przestrzennym nie jest jedynie opcją, lecz ustawowym obowiązkiem organów administracji publicznej. Artykuł 4 ustawy o ochronie zabytków nakłada na samorządy obowiązek zapobiegania zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz uwzględniania zadań ochronnych w planowaniu przestrzennym.
Dla obiektów ujętych w gminnej ewidencji zabytków, która sama w sobie nie stanowi formy ochrony zabytków, kluczowe znaczenie mają właśnie regulacje zawarte w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego.
Dla zapewnienia skutecznej ochrony konserwatorskiej, projekt miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego podlega uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.
Ochrona zasobów dziedzictwa kulturowego leży przede wszystkim w interesie lokalnych wspólnot, które na co dzień funkcjonują w otoczeniu zabytkowych przestrzeni, nieruchomości oraz dziedzictwa niematerialnego. Te elementy są ze sobą nierozerwalnie związane, dlatego tak ważne jest opracowanie właściwych ustaleń w zakresie ochrony konserwatorskiej w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego.
Jest to fundamentalne zadanie każdej gminy, która chce nie tylko wypełnić swoje ustawowe obowiązki, ale również chronić dziedzictwo swojej "małej ojczyzny" i dbać o jakość życia mieszkańców.
Ewidencje zabytków jako podstawa ochrony dziedzictwa kulturowego
Ewidencja zabytków stanowi fundament dla tworzenia programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy. System ewidencji funkcjonuje na trzech poziomach: krajowym, wojewódzkim i gminnym.
Krajowa ewidencja zabytków prowadzona jest przez Narodowy Instytut Dziedzictwa. Centralna Baza Danych o Zabytkach została rozbudowana o moduł ewidencyjny oraz cyfrowe repozytorium dokumentacji. Od listopada 2019 roku realizowany jest projekt digitalizacji ewidencji zabytków nieruchomych i archeologicznych oraz zasobu ewidencji grobów i cmentarzy wojennych.
Pod koniec 2021 roku dane zostały udostępnione na portalu mapy.zabytek.gov.pl, gdzie obok rejestru zabytków funkcjonuje moduł dedykowany krajowej ewidencji zabytków oraz grobom i cmentarzom wojennym. Każdy obiekt ma swoją reprezentację geometryczną oraz opis atrybutów, wraz z powiązaniem do odpowiadającej mu dokumentacji.
W Narodowym Instytucie Dziedzictwa gromadzone są różne typy dokumentacji ewidencyjnej, w tym karty zielone architektury i budownictwa (tworzone od 1958 do końca lat 60. XX wieku), białe karty zabytków architektury i budownictwa (opracowane w 1975 roku), karty adresowe zabytków (powstałe w latach 80. XX wieku), karty obiektów niewpisanych do rejestru, ewidencje zabytkowej zieleni, karty ewidencyjne cmentarzy, karty zabytków ruchomych techniki, karty zabytków ruchomych, koperty organowe oraz karty ewidencyjne zabytków archeologicznych.
Według stanu na koniec 2024 roku, w wyniku prac digitalizacyjnych zeskanowano i udostępniono ponad 700 000 dokumentów, które są dostępne do przeglądania i pobierania przez użytkowników poprzez portal zabytek.pl. Dane te są również dostępne w formie obiektów przestrzennych na Portalu mapowym NID, a także poprzez usługi sieciowe typu WMS oraz API.
Wojewódzki konserwator zabytków prowadzi wojewódzką ewidencję zabytków w formie kart ewidencyjnych zabytków nieruchomych, ruchomych oraz archeologicznych znajdujących się na terenie województwa.
Gminna ewidencja zabytków, prowadzona przez wójta, burmistrza lub prezydenta miasta, stanowi zbiór kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy. Zakres informacji zawartych w karcie określa rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 26 maja 2011 roku.
W gminnej ewidencji zabytków powinny być ujęte zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków, inne zabytki nieruchome znajdujące się w wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz inne zabytki nieruchome wyznaczone przez włodarza gminy w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Ewidencja obejmuje obiekty użyteczności publicznej, sakralne, architekturę przemysłową, obiekty techniki, kamienice, wille, nekropolie, parki oraz stanowiska archeologiczne.
Włączenie obiektu do gminnej ewidencji zabytków generuje istotne skutki prawne. Decyzje o lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz o warunkach zabudowy dla takich nieruchomości wymagają uzgodnienia z wojewódzkim konserwatorem zabytków, podobnie jak pozwolenia na budowę lub rozbiórkę.
Źródło: Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Ustawa z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, dokumentacja Narodowego Instytutu Dziedzictwa.